Εύη Σαραντέα - Ζωγραφική

Αναπαραστάσεις ανθρώπων και ανθρωπιδών για το Μουσείο Νέας Αρτάκης Ευβοίας

Α΄Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο
Χαλκίδας, Οκτώβριος 2004

Εύης Σαραντέα - Μίχα

Στο υπό προετοιμασία Δημοτικό Μουσείο της Ν. Αρτάκης προγραμματίζεται η έκθεση τα προϊστορικών λίθινων τέχνεργων της Ν. Αρτάκης και άλλων περιοχών.
Μεταξύ των πληροφοριακών στοιχείων που θα πλαισιώσουν τα ευρήματα και θα φωτίσουν την άγνωστη για το ευρύ κοινό παλαιολιθική εποχή, θα γίνει αναφορά στην φυσική και πολιτισμική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Κρίθηκε, επόμενους, απαραίτητο να παρουσιαστούν έγχρωμες ζωγραφικές αναπαραστάσεις ανθρώπων και ανθρωπιδών.
Μετά από προτροπή του αρχιτέκτονα του Μουσείου κ. Sandro Tufano, οι αναπαραστάσεις αποδόθηκαν σε φυσικό, ανθρώπινο μέγεθος. Ζωγραφίστηκαν με χρώματα λαδιού πάνω σε ξύλο MDF.
Σε τούτο το άρθρο θα παρουσιαστούν επτά από τις αναπαραστάσεις αυτές, καθώς και τα δεδομένα, στα οποία βασίστηκε η υπογράφουσα για την εικαστική απόδοση τους.

Ανθρωπίδες (Hominidae)
Από μελέτες για τους ανθρωπίδες, αποδεικνύεται πως η ανατομία και γενικώς η συμπεριφορά τους ήταν στο ενδιάμεσο, μεταξύ μεγάλων ανθρωποειδών πιθήκων και πρώιμων ανθρώπων (εικ. 1).

Στην εικ. αρ. 2 παρουσιάζεται η φωτογραφία ενός Μπονόμπο (Pan paniscus) στενού συγγενικού είδους των Χιμπατζήδων. Το κέντρο βάρους του πιθήκου αυτούείναι ψηλότερα από εκείνο του Χιμπατζή (έχει μεγαλύτερα πόδια), μπορεί να στέκεται όρθιος και να βαδίζει με σχετική ευκολία (μεγαλύτερη ευκολία από όλους τους άλλους πιθήκους). Η παρατήρηση αυτή, μαζί με άλλες, προτείνουν ότι οι πρώτοι ανθρωπίδες θα πρέπει να ομοιάζουν, από πολλές απόψεις, με τους Μπονόμπος.

Αναπαράσταση Australopithecus anamensis
Πρόκειται για τον αρχαιότερο ανθρωπίδη που βρέθηκε μέχρι τώρα. Ίσως είναι και το αρχαιότερο είδος της γραμμής καταγωγής του Ανθρώπου. Απολιθώματα του βρέθηκαν στην Κένυα και χρονολογήθηκαν μεταξύ 4.200.000 - 3.900.000 χρόνων περίπου πριν από την εποχή μας (εικ. 3).

Το πρόσωπο του Australopithecus anamensis ζωγραφίστηκε σύμφωνα με την εικόνα αρ.4, μιας αναπαράστασης που υπεδείχθη από τον καθηγητή Ανθρωπολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Σ. Μανώλη. Η τρισδιάστατη αυτή απόδοση προέρχεται από εργασία των ειδικών Βόλφγκαγκ Σνάουμπελτ και Νίνα Κίζερ, στο εργαστήριο Wild life Art στο Μπράιτεναου της Γερμανίας. Προτείνεται πως ο Australopithecus anamensis ήταν ο απ' ευθείας πρόγονος ενός άλλου πρώιμου ανθρωπίδη, του Australopithecus afarensis.

Αναπαράσταση Australopithecus afarensis

Έζησε πριν τρία έως τέσσερα εκατομμύρια χρόνια, σε περιοχές της Αιθιοπίας και της Τανζανίας (εικ. 5). Οι Australopitheci afarensis ήταν δίποδες. Αποτυπώματα ποδιών τους υποδείχνουν πως δεν βάδιζαν με τον δικό μας τρόπο και πως αναρριχούνταν σε δένδρα. Η κρανιακή τους χωρητικότητα ήταν 450 κ.ε. Τα θηλυκά ζύγιζαν περί τα 30 κιλά, κι είχαν ύψος 1 περίπου μέτρο. Τα αρσενικά ήταν ισχυρότερα. Τρέφονταν με φυτά (εικ. 6, 7, 8). Πριν 3 έως 2,5 εκατομμύρια χρόνια περίπου, ο πληθυσμός τους εξελίχθηκε, δημιουργώντας νέα είδη ανθρωπιδών και, κυρίως, τα πρώτα μέλη του γένους Homo (ανθρώπους)**.

Ίχνη του βρέθηκαν στην Ανατολική και Νότια Αφρική. Έζησε στο διάστημα μεταξύ 2.400.000 -1.700.000 χρόνων περίπου πριν από την εποχή μας. Το μέγεθος του εγκεφάλου του ήταν μεγαλύτερο από εκείνο των ανθρωπιδών: 700 κ.ε. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πιθανής ικανότητας λόγου, λόγω μιας συγκεκριμένης διαμορφώσεως ενός τμήματος του κρανίου. Το κάτω μέρος του ποδιού του ήταν, από κατασκευής, κατάλληλο για αντοχή στο τρέξιμο (ικανότητα που δεν διέθεταν οι ανθρωπίδες). Έτρωγε κυρίως φρούτα και λιγότερο κρέας. Ο Η. habilis κατανοεί τις αρχές του κογχώδους θραυσμού των ομοιογενών και κατάλληλων για κρούση πετρωμάτων, και αξιοποιεί τις καλύτερες γωνίες κρούσης για να κατασκευάζει εργαλεία - με την συνέπεια ανθρώπινου λογικού.
Η ζωγραφική αναπαράσταση απέχει ελάχιστα από την κλασική εικόνα που επινόησε ο ζωγράφος Ζ. Burian. Την προτίμησα, λόγω της εκφραστικής της δύναμης.
Στην πορεία της εξελικτικής γραμμής, στην πορεία του χρόνου, τα πόδια των ανθρώπων επιμηκύνονται ενώ τα χέρια βραχύνονται. (Το κέντρο βάρους μας υψώνεται).

Αναπαράσταση Homo erectus

Τα παλαιότερα απολιθώματα του βρέθηκαν στην Ανατολική Αφρική και έχουν χρονολογηθεί περί τα 1.800.000 χρόνια πριν από την εποχή μας. Εξαφανίστηκε πριν περίπου 150.000 χρόνια (εικ. 11).

Η κρανιακή χωρητικότητα, κυμαίνεται μεταξύ 750 και 1.250 κ.ε.
Ο μεγαλύτερος εγκέφαλος, σχετίζεται με αυξανόμενη ικανότητα για πολυσύνθετες δυνατότητες και συμπεριφορά. Ο Homo erectus είναι συνδεδεμένος με μία πολιτισμική ανάπτυξη. Έκανε χρήση φωτιάς, κατοικούσε σε σπηλιές, έχτιζε στέγες. Επινόησε την δημιουργία ενός κοφτερού συμμετρικού εργαλείου, με επιμελή και συστηματική επεξεργασία και των δυο όψεών του. Προ 700.000 περίπου χρόνων, εμφανίζονται οι χειροπελέκεις. Πολιτισμικές προσαρμογές και κρεοφαγία - κυνήγι ζώων - συνέβαλαν στην μετακίνηση του Homo erectus εκτός Αφρικής, πριν περίπου 1.700.000 χρόνια. Στην εικόνα ο Η. Erectus africanus και, στο βάθος, ο Η. Erectus pekinensis.
Το πρότυπο στο οποίο βασίστηκα για την ζωγραφική αναπαράσταση της κεφαλής του Η. Erectus africanus είναι των Βόλφγκαγκ Σνάουμπελτ και Νίνα Κίζερ (εικ. 12).

Είχα στη διάθεση μου αντίγραφο του κρανίου του ανθρώπου των Πετραλώνων και παχύμετρο, ώστε να μεταφέρω τις ακριβείς διαστάσεις των μερών του κρανίου απ' ευθείας στη ζωγραφική επιφάνεια. Όπως και ο Ζ. Burian, δεν χρησιμοποίησα ανοιχτά, ούτε σκούρα χρώματα για την επιδερμίδα, τα μάτια, το τρίχωμα, για τα οποία, όπως σημειώνεται προηγουμένως, στις αναπαραστάσεις πάντα αποτολμάται μια εικασία.
Πρόκειται για έναν αρχαϊκό Homo Sapiens. Έζησε πριν 300.000 χρόνια περίπου. Ο νέος αυτός έχασε τη ζωή του σε ηλικία 20 έως 25 ετών. Η χωρητικότητα του εγκεφάλου του ήταν 1.155 κυβ. εκατοστά. Θεωρείται πως πιθανώς οι πρώιμοι Homo Sapiens διακοσμούσαν το σώμα τους. Ενδεχομένως αυτό το είδος εμφανίστηκε προ 400.000 χρόνων περίπου στην Ευρώπη. Με την πάροδο των χιλιετιών, τα λίθινα εργαλεία που κατασκεύαζε, παρουσίαζαν μίαν επιπεδόκυρτη μορφή, (πρόκειται για την ευφυή μέθοδο Λεβαλλουά).

Αναπαράσταση ανθρώπου του Νεάντερταλ
(Homo Sapiens neanderthalensis)
Αποτέλεσμα εξέλιξης του Αρχαϊκού Homo Sapiens.
Εμφανίζεται προ 200.000 χρόνων περίπου και εξαπλώνεται στην Ευρώπη κυρίως και την Δυτική Ασία. Ο Άνθρωπος του Neanderthal εξαφανίζεται, ενδεχομένως, πριν από 35.000 χρόνια περίπου (εικ. 15).
Στη Λακωνία βρέθηκε δόντι Νεάντερταλ που έζησε πριν 40.000 χρόνια περίπου. Άνθρωπος με ισχυρή σωματική διάπλαση, άντεχε στα ψύχη των παγετώνων. Είχε χωρητικότητα κρανίου 1.750 κ.ε. (μεγαλύτερη από την δική μας). Ανέπτυξεέναν ενδιαφέροντα πολιτισμό (έθαβε εθιμοτυπικά τους νεκρούς του, περιποιούνταν ασθενείς, κατασκεύαζε μεγάλη ποικιλία εργαλείων κ.α.).

Τέλος, επιστρέφοντας πολύ πίσω στο χρόνο,καλό είναι να γίνεται αναφορά σε ένα πολύ σημαντικό γένος, που έχει ανευρεθεί, προς το παρόν, μόνον στον Ελλαδικό χώρο:

Αναπαράσταση Ουρανοπιθήκου του μακεδονικού
(Ouranopethecus macedoniensis)

Ουρανοπίθηκοι έζησαν πριν 9-11 εκατομμύρια χρόνια περίπου (εικ. 18).
Από το 1973 έως σήμερα έχουν βρεθεί στην κοιλάδα του Αξιού και την Χαλκιδική απολιθωμένες σιαγόνες, δόντια και ένα μέρος προσώπου.

Το γένος Ouranopithecus παρουσιάζει μία σειρά εξελιγμένων χαρακτηριστικών, που προσομοιάζουν περισσότερο με τα γένη των ανθρωπιδών και του ανθρώπου, παρά με τα γένη Sivapithecus. Από τη μορφολογία, ειδικά, και τις σχετικές αναλογίες δοντιών, συμπεραίνεται πως ο ανθρωπίδης afarensis (που έζησε πριν 3,5 εκατομμύρια χρόνια) είναι πλησιέστερος προς τον Ουρανοπίθηκο, από οποιοδήποτε άλλο ανθρωποειδή πίθηκο που έζησε στο Μειόκαινο (δηλαδή 10 έως 25 εκατομμ. χρόνια πριν). Επί πλέον, ο Ουρανοπίθηκος ήταν χερσαίο είδος - δεν ζούσε στα δένδρα.
Η ζωγραφική αναπαράσταση αυτού του εξαιρετικά ενδιαφέροντος όντος, είναι μια πρώτη απόπειρα απόδοσης της μορφής του (εικ. 19). Βασίστηκε σε στοιχεία που υποδείχθηκαν από τον καθηγητή παλαιοντολογίας του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Γ. Κουφό. Στην εικόνα, σχέδια από άρθρο που συνέγραψε με τον παλαιοντολόγο Louis de Bonis. (εικ. 20). Τα χέρια του Ουρανοπίθηκου, επειδή ήταν χερσαίο είδος, δεν θα πρέπει να ήταν τόσο επιμηκυσμένα όπως συμβαίνει στις δενδρόβιες μορφές πιθήκων.

Για την απόδοση του σώματος, βασίστηκα στην -μέχρι στιγμής - αποδεκτή άποψη, πως ο Ουρανοπίθηκος προσομοιάζει με τον Γορίλα. Προς το παρόν εκτιμάται πως είχε ύψος περίπου 1 μέτρο, συμφωνά με την γνώμη του καθηγητή κ. Γ. Κουφού.

Η επίπονη εργασία της πραγμάτωσης των δώδεκα αναπαραστάσεων διήρκεσε περί τους δεκαοκτώ μήνες. Θέλησα να αποδώσω δύναμη ζωής, έκφραση και λάμψη στα μάτια εκείνων των όντων, παρατηρώντας την ανθρώπινη έκφραση, μελετώντας εκφράσεις ανθρωποειδών πιθήκων και, (σύμφωνα με τις γνώσεις που διαθέτουμε για κάθε εποχή), να προσεγγίσω το βλέμμα κάθε είδους, εντάσσοντας το στο στάδιο εξέλιξης του.

* Η αποπεράτωση των εργασιών του Μουσείου αργεί, λόγω ελλείψεως χρημάτων.
** Η διαδικασία της τόσο φυσικής τρισδιάστατης απόδοσης κεφαλών, μιας σειράς ανθρωπιδών και ανθρώπων έχει ως εξής:
Αρχικά, λαμβάνεται γύψινο εκμαγείο τον κρανίου. Στη συνέχεια, δημιουργείται ένα τρισδιάστατο πλαστικό μοντέλο. Αυτό σχεδιάζεται και κατασκευάζεται με λέιζερ, οδηγούμενο από υπολογιστή, μέσω προγράμματος στερεολιθογραφίας και κατοπτρικής εικόνας, επί ειδικής ρητίνης. Κατόπιν, ειδικός στην ανατομία προσώπου των πρωτευόντων, προσθέτει πλαστικούς μυς. σύμφωνα με τα δομικά ίχνη του μοντέλου (εικ. 9). Ακολούθως προστίθεται σάρκα και δέρμα. Για το χρώμα του δέρματος, τη μορφή των οφθαλμών και το είδος του τριχωτού της κεφαλής, αποτολμάται πάντα μία εικασία.
Για τις συγκεκριμένες αναπαραστάσεις (εικ. 8, 9) συνέβαλαν οι ειδικοί του Παν/μίου της Ζυρίχης Κριστόφ Τσολικόφερ και Μαρσία Πόνσε ντε Λεόν και ο καλλιτέχνης Τζ. Γκέρτς στο Ντένβερ.

Βιβλιογραφία

• Johanson D., Gurche J., Ferorelli E., March 1996. Face to face with the Lucy's Family. NationalGeographic, a. 96-117.
• Κουφός Γ., 1995. Σημειώσεις Παλαιοντολογίας του Ανθρώπου. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
• Louis de Bonis, G. Koufos. 1993. The face and the mandibal of Ouranopithecus macedoniensis. Description of New Speciments and comparisons. Journal of Human Evolution, τ.24. σ. 469-491.
• Μανώλης Σωτήρης, 1999. Βιολογική Ανθρωπολογία Εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών.
• Ματζάνας Χρ.. 2004. Οι παλαιολιθικές λιθοτεχνίες της Νέας Αρτάκης Ευβοίας και της ευρύτερης περιοχής της. Πρακτικά Διεθνούς Αρχαιολογικού Συνεδρίου ΙΑ' ΕΠΚΑ. Οκτ. 2004.
• Σαραντέα - Μίχα Εύη, Σεπτέμβριος 1996. Παλαιολιθική λατομεία - Εργαστήρια κατασκευής εργαλείων, Φανερωμένη και Βολέρι Ν. Αρτάκης Ευβοίας. Περιοδ. Αρχαιολογία και Τέχνες, σ. 42-47.
• SchnaubeltW.. KieserΝ.. Sept. 1998. Kunst am Kopf. Geo Wissen. a. 24-42.
• Trinkaus E, Howells W.W., 1979. The Neanderthals. Scientific American, a. 94-104.
• Wolf J., Burian Zdenek, i9H4. L' Uomo delta Preistoria. Fabri Editori, Milano, σ. 26, 77, 85.