ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΑ ΛΑΤΟΜΕΙΑ - ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ

Φανερωμένη και Βολέρι Νέας Αρτάκης Ευβοίας

Εύη Σαραντέα-Μίχα
Κάτοχος συλλογής παλαιολιθικών εργαλείων, Ζωγράφος, Φαρμακοποιός

Εντοπισμός προϊστορικών θέσεων
Το 1977, στην περιοχή των καστανοκόκκινων πυριτολιθικών βράχων της Φανερω-μένης Νέας Αρτάκης, βρέθηκαν παλαιολιθικά εργαλεία, που είχαν κατασκευα¬σθεί από αυτό το τοπικό πέτρωμα. Στη θέση αναγνωρίζονται όλες οι φάσεις κατασκευής των εργαλείων. Δηλαδή, πυρήνες και απολεπίσματα από την επεξεργασία του πετρώματος, τελειοποιημένα, ατελή ή σπασμένα εργαλεία, καθώς και επικρουστήρες για την κατασκευή τους. Μία πλήρης εικόνα λατομειακής - εργαστηριακής χρήσης των πυριτόλιθων από προϊστορικούς τεχνίτες. Όπως είναι γνωστό, τα πυριτολιθικά πετρώματα (κοινή ονομασία: τσακμακόπετρα ή στουρναρόπετρα) αποτελούσαν την κατ' εξοχήν πρώτη ύλη για κατασκευή σκληρών, ανθεκτικών εργαλείων στη διάρκεια της Λίθινης εποχής. Με αυτό το δεδομένο, αναζητήθηκαν παλαιολιθικά ίχνη εκμετάλλευσης και άλλων πυριτολιθικών πετρωμάτων στην κεντρική Εύβοια.

Η έρευνα είχε ως αποτέλεσμα τον εντοπισμό δύο επιπλέον εργαστηριακών θέσεων κατασκευής εργαλείων: το 1978 στη θέση Βολέρι (1 ΧΛΜ βόρεια της Φανερωμένης) και το 1979 κοντά στον οικισμό Εφτακόνακα Μακρυκάπας (15 ΧΛΜ βόρεια - ανατολικά της Νέας Αρτάκης)1.
Από τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί στην επιφάνεια της Εύβοιας αποδεικνύεται ότι οι τεχνίτες της προϊστορίας είχαν χρησιμοποιήσει πυριτόλιθους προερχόμενους από το νησί. Συνεπώς η έρευνα σε πηγές πυριτόλιθου πιθανόν να οδηγήσει σε ανεύρεση νέων στοιχείων για την Παλαιολιθική εποχή.

Επιφανειακά παλαιολιθικά ευρήματα Νέας Αρτάκης

1. Γενικά
Οι θέσεις της Νέας Αρτάκης (Φανερωμένη-Βολέρι) παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον ανάμεσα στις άλλες παλαιολιθικές θέσεις της Εύβοιας, λόγω της μεγάλης έκτασης που καταλαμβάνουν, του πλήθους των ευρημάτων και της χαρακτηριστικής ποικιλίας τους. Η περιοχή αποτελείται από χαμηλούς λόφους, χωρίς έντονες εξάρσεις (εικ. 1,3). Γενικά, η βόρεια παραλιακή περιοχή της Νέας Αρτάκης φέρει στην επιφάνεια της δεκάδες χιλιάδες προϊστορικά πέτρινα ευρήματα (παλαιολιθικά, κατά το μεγαλύτερο μέρος τους) σε μήκος 2 χιλιομέτρων επί 800 περίπου μέτρα και με αυξανόμενη πυκνότητα στις εστίες των πυριτρλίθων. Πέτρινα τεχνήματα βρέθηκαν και στο βυθό της θάλασσας (βλ. γεωλογικό χάρτη). Πλούσια τα πυριτολιθικά πετρώματα των δύο θέσεων3 της Ν. Αρτάκης, αποτελούσαν πόλους έλξης πληθυσμών της Παλαιολιθικής εποχής για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων (εικ. 2).
Την τελευταία δεκαετία η ανενόχλητη οικοδόμηση -νόμιμη ή παράνομη- έχει καταστρέψει το μεγαλύτερο μέρος των προϊστορικών θέσεων4 (δεδομένου ότι έγινε χωρίς προηγούμενο έλεγχο των οικοπέδων από τις αρμόδιες υπηρεσίες, παρά τις διαμαρτυρίες από ιδιώτες και φορείς).

2. Λιθοτεχνίες - Χρονολογήσεις
Οι απόψεις των καθηγητών J. Collina-Girard, δρος Β. Παπακωνσταντίνου και δρος S.K.Mishra συμφωνούν ότι ο κύριος όγκος του επιφανειακού υλικού και των δύο θέσεων μπορεί να καταταχθεί στη Μέση Παλαιολιθική εποχή (περί τα 100.000 έως 35.000 χρόνια πριν από την εποχή μας4), που συνδέεται με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ (Homo Sapiens Neanderthalensis). Το υπόλοιπο ανήκει στη Νεότερη Παλαιολιθική (περί τα 35.000 έως 10.000 χρόνια), στη Μεσολιθική (ή Επιπαλαιολιθική, 10.000 έως 6.000 χρόνια) και στη Νεολιθική. Οι παραπάνω εκτιμήσεις βασίζονται σε συγκρίσεις με ευρήματα στρωματογραφημένων θέσεων. Λιγοστά τεμάχια αγγείων που βρέθηκαν στις παλαιολιθικές θέσεις φανερώνουν κατοίκηση και σε νεότερες ιστορικές εποχές.

Τα λίθινα τεχνήματα υποδεικνύουν μακρά σειρά προϊστορικών πολιτισμικών βαθμίδων στην περιοχή της Εύβοιας. Ορισμένοι ερευνητές κατατάσσουν ένα σύνολο ευρημάτων στην Πρώιμη Παλαιολιθική, ενώ άλλοι δέχονται αυτή την άποψη ως πιθανότητα, καθ' όσον: α) μορφές εργαλείων Πρώιμης Παλαιολιθικής απαντώνται σαν πυρήνες κατασκευής εργαλείων, ιδιαίτερα στη Μέση Παλαιολιθική, και β) υπάρχουν παλαιότατοι τύποι εργαλείων, που επιβιώνουν σε νεότερες φάσεις. Τέτοια τεχνήματα βρέθηκαν, κατά το πλείστον, στη θέση Φανερωμένη.
Είναι ευνόητο ότι είναι απαραίτητη η διάσωση περισσότερων λίθινων τεχνημάτων από τις προϊστορικές θέσεις (πριν καταστραφούν ολοσχερώς), προκειμένου να συγκεντρωθούν περισσότερα στοιχεία5. Η σωστική περισυλλογή επιφανειακού υλικού απέδωσε περί τα 3800 λίθινα εργότεχνα. Μεταξύ αυτών παρουσιάζουν ενδιαφέρον εργαλεία όπως: λιάνιστρα (chopping tools), αμυγδαλόσχημα τεχνήματα, αξίνες, κοπείς, οπέατα (σουβλιά), ξέστρα, αιχμές και άλλα, που χαρακτηρίζουν τις ασχολίες των παλαιολιθικών ομάδων. Σημαντική ποικιλία πυρήνων βρέθηκε μέσα σε χιλιάδες απολεπίσματα ή ατελή εργαλεία: κυβόσχημοι, σφαιροειδείς, δισκοειδείς, πυραμιδοειδείς, πρισματικοί, ακανόνιστοι, με ελάχιστες φολίδες απόσπασης κ.ά. (εικ. 4 & 5). Η ποσοστιαία αναλογία των ακέραιων εργαλείων είναι χαμηλή στις θέσεις των πυριτόλιθων, στοιχείο που αποδεικνύει την κατ' εξοχήν λατομειακη χρήση των χώρων. Τα εργαλεία που βρέθηκαν στους ασβεστόλιθους της παραλιακής περιοχής υποδείχνουν εγκατάσταση για σύντομα χρονικά διαστήματα, ή ημιμόνιμη εγκατάσταση. Τα τεχνήματα αυτά είχαν μεταφερθεί από γειτονικές ή από μακρινές τοποθεσίες. Στις ασβεστολιθικές και πυριτολιθικές θέσεις, η διαμόρφωση και η σταθερότητα του εδάφους δεν επέτρεψε σημαντικές μετακινήσεις του υλικού. Αντιθέτως, στις περιοχές των προσχώσεων (βλ. γεωλογικό χάρτη, τεταρτογενές) το όργωμα έχει αποκαλύψει εργότεχνα που βρίσκονταν έως το βάθος της αναμόχλευσης. Τα τυχαία θραύσματα πυριτόλιθων από δραστηριότητες στη διάρκεια ιστορικών περιόδων ξεχωρίζουν εύκολα, καθ' όσον -εκτός των άλλων- δεν διαθέτουν τη χαρακτηριστική "πατίνα" που έχει προσδώσει ο χρόνος σε τεχνήματα τόσο μεγάλης ηλικίας, όπως είναι τα παλαιολιθικά εργαλεία. Μέχρι σήμερα δεν έχει πραγματοποιηθεί ολοκληρωτική μελέτη του υλικού. Μόλις το 1991 καταγράφηκε μικρό μέρος (πε¬ρί το 1/8) της συλλογής της γράφουσας από τον δρα Ε. Παπακωνσταντίνου, τον οποίον έστειλε η τοπική Εφορεία.

3. Όστρεα (κοινώς όστρακα)
Υπολείμματα πανίδας πλειστοκαινικής εποχής δεν έχουν εντοπισθεί, με εξαίρεση μερικά θαλάσσια απολιθωμένα όστρεα του γένους Spondilus genderopus. Βρέθηκαν σε 4 θέσεις στη Φανερωμένη και σε 2 στο Βολέρι, που φέρουν εργαλεία Μέσης Παλαιολιθικής εποχής. Με τη μέθοδο Ε. S. R. ο καθηγητής Μ. Ikeya (Yakkaguchi University) χρονολόγησε δοκιμαστικά 2 δείγματα. Η ηλικία του ενός κυμαίνεται από 35.000 έως 70.000 και του άλλου από 40.000 έως 80.000 χρόνια. Πιθανώς είχαν μεταφερθεί για τροφή ή κάποια άλλη χρήση. Το θέμα απαιτεί περαιτέρω εξέταση.

4. Υλικά κατασκευής πέτρινων εργαλείων
α) Από τα τοπικά υλικά, κατά κύριο λόγο ήταν εκμεταλλεύσιμος ο πυριτόλιθος που συνδέεται γεωλογικά με το σιδηρονικελιούχο κοίτασμα (βλέπε το¬μή Α-Α'). Το χρώμα του ποικίλλει σε διάφορες θέσεις, από καστανό-κόκκινο έως καστανό-ιώδες. (Η κοκκινωπή χροιά οφείλεται στα οξείδια σιδήρου που περιέχει.) Σπάνια είναι λευκός ή λευκός με κόκκινες κηλίδες. Από δείγματα του πετρώματος που αναλύθηκαν από τον χημικό κ. Μιχ. Χασάπη προέκυψε η παρακάτω σύσταση: Si02 88% έως 98%, Fe περί το 5%, Ca περί το 0,6%. Το πέτρωμα έχει βαθμό σκληρότητας 7 της κλίμακας Moss (χαράσσει γυαλί, ατσάλι) και ειδικό βάρος 2,58-2,68. (Οι πυριτόλιθοι είναι από τα σκληρότερα υλικά που μπορούν να βρεθούν εύκολα στη φύση, πρακτικά απρόσβλητοι από χημική διάβρωση.) Το υλικό αυτό, εξαιτίας της γεωλογικής του γένεσης και της επαφής του με το σιδηρονικελιούχο κοίτασμα, παρουσιάζει -κατά τόπους- ανομοιογένεια, διαφορές στη θραύση και στη συνεκτικότητα. Τα παλαιολιθικά τεχνήματα δεν παρουσιάζουν πάντα την κλασική κογχώδη εικόνα στην επιφάνεια αποφολίδωσης (βλ. Brezillon Μ., 1977, σ. 70). Ο καθηγητής J.Collina-Girard χαρακτήρισε γενικά το πέτρωμα "αναρχικό" ως προς τη θραύση. "Αναρχικός" ήταν και ο τρόπος επεξεργασίας της πέτρας, με την έννοια ότι οι τεχνίτες της εποχής εγκατέλειπαν συχνά ατελή τα εργαλεία ή τους πυρήνες επεξεργασίας, στις περιπτώσεις που τα πρώτα χτυπήματα δεν έδιναν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Οι ιδιαιτερότητες αυτές και η ακανόνιστη γενικά θραύση του υλικού είχαν ως συνέπεια, αφ' ενός μεν την εξαιρετική δυσκολία στην επιλογή των προϊστορικών τεχνημάτων και αφ' ετέρου μερικά παρακινδυνευμένα συμπεράσματα από επιστήμονες με ανεπαρκή εμπειρία στους συγκεκριμένους πυριτόλιθους και στους τόπους ανεύρεσης.
β) Ένα δεύτερο εκμεταλλεύσιμο είδος πυριτόλιθου απαντάται, με μορφή κονδύλων, στον Άνω Κρητιδικό ασβεστόλιθο της Νέας Αρτάκης (παραλιακή περιοχή Βολέρι). Ένα χρώμα γκρίζο έως μαύρο. Χημική ανάλυση δύο δειγμάτων έδωσε σύσταση Sί02: 96,5% και 88,1%, Fe 0,27% και 0,79%, CA 1,07% και 2,62 αντίστοιχα. Ο πυριτόλιθος αυτός είχε χρησιμοποιηθεί περιορισμένα στη διάρκεια της Προϊστορίας για κατασκευή εργαλείων μικρών διαστάσεων.
γ) Κροκάλες από ψαμμίτη, διάβαση, πυριτόλιθο είχαν μεταφερθεί από ποταμούς ή ακτές, στους λόφους επεξεργασίας των πυριτόλιθων. Έχουν χαρακτηριστικό σχήμα και διαστάσεις, και ορισμένες φέρουν σημάδια από κρούση. Πιθανώς είχαν χρησιμοποιηθεί σαν λίθινοι επικρουστήρες (hammer-stones) για τη λάξευση των εργαλείων (εικ. 5, αρ. 7).

δ) Εργαλεία από οψιδιανό (οψιαγό), οπάλιο, πρασινόλιθο και διάφορα άλλα πυριτολιθικά υλικά διαφόρων χρωμάτων που προέρχονται από άλλες περιοχές βρέθηκαν σε περιορισμένο αριθμό. Η Φανερωμένη και το Βολέρι, οι πλουσιότερες σε παλαιολιθικά ευρήματα θέσεις της Εύβοιας, ανακαλύφθηκαν όταν η καταστροφική σύγχρονη οικιστική κάλυψη είχε ήδη αρχίσει, θέσεις και εργότεχνα χάνονται από τότε μέρα με την ημέρα.

Παλαιολιθικά ευρήματα στην περιοχή Εφτακόνακα Μακρυκάπας κεντρικής Εύβοιας
Η περιοχή Μακρυκάπας είναι η δεύτερη τοποθεσία, μετά τη Νέα Αρτάκη, στην κεντρική Εύβοια που χαρακτηρίζεται από την παρουσία συγκεντρώσεων πυριτόλιθων συνδεομένων με την ύπαρξη σιδηρονικελιούχου κοιτάσματος6. Το 1979, στην επιφάνεια του εδάφους, από τη θέση του μικρού σπηλαίου των Εφτακόνακων ως το ποτάμι της κοιλάδας του Λόγγου (απόσταση 600 μ. περίπου), βρέθηκαν διάσπαρτα πυρήνες, φολίδες και άλλα εργότεχνα Μέσης Παλαιολιθικής εποχής (εικ. 6). Τα ευρήματα εί¬χαν κατασκευαστεί από πυριτόλιθους προερχό¬μενους από το γειτονικό κοίτασμα. Εντοπί¬στηκαν επίσης λιγοστά εργαλεία από μαύρο πυ¬ριτόλιθο και απολεπίσματα από οψιδιανό.

Μεμονωμένα επιφανειακά πυριτολιθικά ευρή¬ματα στην κεντρική Εύβοια
Μεμονωμένα τεχνήματα, πιθανώς προνεολιθικών φάσεων, που έχουν εντοπισθεί (την περίο¬δο 1977-1979) στην κεντρική Εύβοια, ίσως οδη¬γήσουν στην ανεύρεση μερικών επιπλέον παλαι-ολιθικών θέσεων: Στους εξωτερικούς χώρους των σπηλαίων: Στενής, Κούρου, Τριάδας και Δάφνης Νεροτριβιάς βρέ¬θηκε από ένα μεμονωμένο τέχνημα (μία φολίδα και δύο εργαλεία) από καστανωπό πυριτόλιθο. Στο Βέλος Δύστου, ένα πυριτολιθικό εύρημα στο χρώμα της ώχρας εντοπίστηκε 400 μ. δυτι¬κά του ενετικού πύργου. Στα Πολιτικά (στην έξοδο προς Νεροτριβιά) και στην περιοχή Αγίας Άννης Κοντοδεσποτίου (κοντά στο ποτάμι) από ένα τέχνημα καστανού χρώματος. Στα Βρυσάκια Ψαχνών, σε έξι σημεία (τρία στην παραλιακή περιοχή και τρία ανατολικά από αυτήν) βρέθη¬καν μικρά τεχνήματα από καστανό πυριτόλιθο και ένας πυρήνας μεγέθους γροθιάς, χρώματος ώχρας.

Ευχαριστώ την πρώην έφορο Χαλκίδας κ. Έβη Τουλούπα για τη θετική στάση της στη σωστική περισυλλογή, τις κ.κ. Β. Αλεξοπούλου και Ε. Παναγοπούλου, της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας, για την αρωγή στην προοπτική δημιουργίας Παλαιολιθικού πάρκου, τον δήμαρχο Ν. Αρτάκης κ. Τηλ. Χατζηγιαννακέρη για την παραχώρηση μουσειακής αίθουσας στο Δημαρχιακό-Πολιτιστικό μέγαρο, τους αρχαιολόγους δρα Χρ. Μαντζάνα και δρα Αμ. Μαντζάνα, τους γεωλόγους κ.κ. Κ. Μαγκλάρα και Μ. Μελάκη, τον χημικό κ. Μ. Χασάπη, όλους τους φορείς και πρόσωπα για την πολύτιμη βοήθεια τους, και ιδιαίτερα τους δημοσιογράφους κ.κ. Δ. Δεμερτζή, Δ. Παπαγρηγορίου, Τ. Σταυρουλάκη και Κ. Αφένδρα.

Σημειώσεις
1. Ο καθηγητής Jacques Collina-Girard (CNRS Marseilles) χαρακτήρισε το υλικό της συλλογής τής γράφουσας ως τυπικό υλικό λατομειακής θέσης ( typical quarry site material).
Ως πλησιέστερος, μη περιφραστικός χαρακτηρισμός των θέσεων μπορεί να επιλεγεί ο όρος λατομείο (από το λάαν-τέμνω, λάας = πέτρα, βλ. λαξεύω, λαλάρι, λαός -από το μύθο του Δευκαλίωνα- κλπ.).
2. Οι υπάρχοντες πυριτόλιθοι της Εύβοιας εντοπίζονται σε δύο γεωτεκτονικές ζώνες: α) στην Αττικο-κυκλαδική μάζα και β) στην Υποπελαγονική ζώνη. Στην πρώτη οι πυριτόλιθοι είναι χρώματος λευκού (νότια Εύβοια). Στη δεύτερη ζώνη, οι πυριτόλιθοι είναι β1) καστανοκόκκινοι, συνδεόμενοι με σιδηρονικελιούχο κοίτασμα (Ν. Αρτάκη, Μακρυκάπα, Κύμη, νήσος Σκύρος), β2) γκρίζοι έως μαύροι, υπό μορφήν κονδύλων, συνδεόμενοι με το σχηματισμό των άνω Κρητιδικών ασβεστολίθων (κεντρική Εύβοια), και β3) χρώματος λευκού ή ώχρας, συνδεόμενοι με την γένεση λευκολίθων και οφιολίθων (Προκόπι, Πήλι, Λίμνη κ.ά.).
3. Πρόσφατα ο αρχαιολόγος δρ. Χρ. Μαντζάνας εντόπισε και τρίτη παλαιολιθική θέση στην περιοχή μεταξύ Νέας Αρτάκης και Βατώντα (περί το μισό χιλιόμετρο ανατολικά της Ν. Αρτάκης).
4. Τελευταία, οι απαρχές της Μέσης Παλαιολιθικής και τα τέλη της Πρώιμης ανάγονται στα 200.000 χρόνια.
5. Η μεγάλη ηλικία του κρανίου των Πετραλώνων Χαλκιδικής (περί τα 250.000 χρόνια) υποδεικνύει ζωή στην Πρώιμη Παλαιολιθική και στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.
6. Βλ. "Παλαιολιθικά λατομεία-εργαστήρια κατασκευής εργαλείων στη Φανερωμένη και στο Βολέρι Νέας Αρτάκης Ευβοίας", κεφ. Α', στο παρόν τεύχος.

Βιβλιογραφία
• Bordes F., Typologie du Paleolithique AncientetMoyen, C.N.R.S., Paris 1979. Brezillon F., Denomination des objects, C.N.R.S., Paris 1977.
• Butzer Κ. W., "The natural Early Post- glacial Environment", The Cambridge Ancient Histoty, 1970, νοl. 1, part 1.
• Ζώης Α., Προϊστορική και Πρωτοϊστορικη Αρχαιολογία. Πανεπιστημιακά μαθήματα, Γιάννενα 1982.
• Καραλή Λ., "Η αρχαιολογία και η μελέτη των θαλασσινών όστρεων", ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 19,1986, σσ. 57-59.
• Κουρτέση-Φλιττπάκη Γ., "Το χρονολογικό πλαίσιο και η πολιτισμική ακολουθία", ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 58,1996, σ. 23.
• Μαρίνου Γ., "Επί της παρακτίου θαλασσιάς γεωλογίας του Ιονίου και του Αιγαίου πελάγους", ΙΩΚΑΕ, περίοδος Γ, 1971, Τ. Χα., σσ. 9-16.
• Παπακωνσταντίνου Ε., Κατάλογος καταγραφής 530 εργότεχνων από τη συλλογή Ε. Σαραντέα (ΙΑ' Εφορεία Χαλκίδας, 1991).
• Sachett Τ. Η. -Hankey ν. : Jakobse.n T.W. -Popham Μ. R., Pre-Historic Euboea. Contributions towards a survey", Annais of British School of Archaeology. Athens 1967, Νο 61 , 83-86.
• Σαραντέα-Μίχα Ε., "Παλαιολιθικά ίχνη στη σπηλιά των Εφτακόνακων και στην κοιλάδα Μακρυκάπας Εύβοιας". ΑΑΑ, 1986.
• Σαραντέα-Μίχα Ε., Προϊστορικά ευρήματα Nέας Αρτάκης Εύβοιας. Εκδ. Αρσενίδη, Αθήνα 1986.
• Trinkaus Ε. and Howells W.W., "The Neanderthals", Scientific American, Dec. 1979, σσ. 94-105.
• Swanson Ε. (ed.), Lithic Technology. Making and using stone toofs. Mouton, The Hague 1975.

* * * * * *
Phaneromeni and Voleri, Nea Artaki ίη Euboea: Palaeolithic Quarries and ΤοοΙ Workshops
Ενί Sarantea-Micha
The research in flint deposits of central Euboea resulted in the discovery of Palaeolithic quarries. In 1977-1978 two sites of local flint tool workshops were located at Phaneromeni and Voleri in the Nea Artaki region. On these sjtes, Iying a mile apart, great numbers of cores, flakes and intact, broken and incoplete tools have been surveyed as well as pebbles, which had probably been used as hammer stones. The finds amount to thousands and, compared to artifacts of stratified sites, can be dated to the Middle and Late Palaeolithic and Mesolithic, while some of them may be assigned to the Early Palaeolithic. The stone artifacts indicate a long series of Prehistoric cultural Ievels exjsting in Euboea. Some Middle Palaeolithic shells, Neolithic opsidian tools and a few pottery sherds from the historic area have also been surveyed. Nevertheless, no excavations have been carried out, while sites and artifacts are destroyed and disappear everyday due to the authorities' negljgence.

Περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ, Τεύχος 60, Σεπτέμβριος 1996

Σε ανακοίνωση του στο Α' Διεθνές Αρχαιολογικό Συνέδριο Χαλκιδικής το 2004, ο αρχαιολόγος - προϊστοριολόγος Δρ. Χρήστος Ματζάνας, αναφερόμενος σε στατιστική μελέτη του για το σύνολο των παλαιολιθικών επιφανειακών ευρημάτων που συνελέγησαν απο την κεντρική Εύβοια τις τελευταίες δεκαετίες, μεταξύ άλλων, ανέφερε και τα εξής:

'<<...Οι σημαντικότερες θέσεις από άποψη ότι παρέχουν στατιστικά ασφαλές δείγμα είναι η Φανερωμένη και το Βολέρι. Για το λόγο αυτό οι περισσότερες συγκρίσεις αφορούν τις δύο αυτές θέσεις. Το Βολέρι παρουσιάζει την παλαιότερη κατοίκηση. Φαίνεται μάλιστα ότι κατοικήθηκε συστηματικά και επί μακρόν, ίσως για περισσότερο από 100.000 χρόνια από νομάδες φορείς ενός ενωαχελλαίου πολιτισμού. Αποτελεί μια μεικτή θέση με ενδείξεις εκμετάλλευσης του τοπικού αργιλίτη καλύτερης ποιότητας σε σχέση με αυτόν της Φανερωμένης και του χαλαζία. Τα καλύτερα από τα προϊόντα κατάτμησης μεταφέρονταν σε άλλες θέσεις ενώ επί τόπου κατασκευάζονταν και χρησιμοποιούνταν από αποκρούσματα διαλογής εργαλεία που είχαν να κάνουν κυρίως με την μεταποίηση άλλων πρώτων υλών, το ξύλο και το δέρμα αλλά και το τεμαχισμό των θηραμάτων. Λειτούργησε, επομένως και ως ένας πρόσκαιρος και περιοδικός αλλά και σταθερός σταθμός για τα νομαδικά αυτά φύλα που μετέδιδαν πιστά από γενεά σε γενεά το στίγμα του προνομιούχου αυτού τόπου. Η Φανερωμένη αντίθετα φαίνεται ότι υπήρξε το επίκεντρο μιας εγκατάστασης που χρονολογείται στη μετάβαση από τη Μέση στην Άνω Παλαιολιθική. Οι κάτοικοί της υπήρξαν φορείς ενός διαφορετικού πολιτισμού, πιο εξελιγμένου. Η θέση λειτούργησε περισσότερο ως καταυλισμός παρά ως τόπος πρόσκτησης πρώτης ύλης...>>

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΩΝ ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΣΠΗΛΑΙΟΥ ΕΦΤΑΚΟΝΑΚΩΝ ΜΑΚΡΥΚΑΠΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ

Εύης Σαραντέα-Μίχα.
ΑΑΑ, 1985

Ο εντοπισμός δύο πλούσιων παλαιολιθικών και μεσολιθικών λατομείων – εργαστηρίων πυριτολίθων στη Νέα Αρτάκη το 1977 και 1978, ήταν η αιτία αναζήτησης και άλλων προϊστορικών εργαστηρίων στην κεντρική Εύβοια. Έτσι, το 1979, στις εμφανίσεις πυριτολίθων στα Εφτακόνακα Μακρυκάπας ανακαλύφθηκαν θέσεις με ίχνη παλαιολιθικών εργαστηρίων κατασκευής εργαλείων (βλ. ΑΑΑ ΧΙΙΙ (1980), σ. 105).
Ένα προϊστορικό εργαστήρι μέσης παλαιολιθικής εποχής ανακαλύφθηκε στη βάση του λόφου των Εφτακονάκων (βλ. εικ. 1, σημ. Χ). Η περιοχή έχει αναστατωθεί από τη σύγχρονη καλλιέργεια. Πολλές πέτρες από τα χωράφια μεταξύ των οποίων και παλαιολιθικά τέχνεργα, είχαν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για να κατασκευαστούν εκεί φράχτες. Δεκάδες πυρήνες και απολεπίσματα από την επεξεργασία των ντόπιων καστανοκόκκινων πυριτολίθων, καθώς και εργαλεία (τελειοποιημένα ή ατελή) βρίσκονται διασκορπισμένα μέσα σε πλήθος από λιθάρια ασβεστόλίθων (εικ. 5.).
Η θέση του παλαιολιθικού εργαστηρίου είναι 250μ. χαμηλότερα από μια μικρή σπηλιά (εικ. 2,3). Η σπηλιά είναι ασβεστολιθική, διαμπερής, με ανατολική και δυτική είσοδο. Γύρω από αυτήν, και στις δύο εισόδους της, βρέθηκαν εργαλεία και πυρήνες της μέσης παλαιολιθικής εποχής, από τοπικούς πυριτόλιθους (εικ. 4)
Η κλίση του εδάφους στην περιοχή της σπηλιάς είναι μεγάλη και η διάβρωση ιδιαίτερα έντονη. Στη διαδρομή από τη σπηλιά μέχρι το χωματόδρομο του χωριού, που βρίσκεται 300μ. περίπου χαμηλότερα, επισημάνθηκε πλήθος από πυριτολιθικά εργαλεία της μέσης παλαιολιθικής, πυρήνες και απολεπίσματα. Εκτός από τα τέχνεργα που προέρχονταν από τοπικούς πυριτολίθους βρέθηκαν επιπλέον εργαλεία νεότερων προϊστορικών εποχών, που είχαν κατασκευαστεί από υλικά άλλων περιοχών, όπως από οψιδιανό και μαύρο πυριτόλιθο. Βρέθηκαν, επίσης, λιγοστά εργαλεία από τοπικούς ασβεστόλιθους.
Από το δρόμο των Εφτακονάκων ως τις όχθες του ποταμού που διασχίζει την κοιλάδα, εντοπίσθηκαν σποραδικά πυριτολιθικά εργαλεία της μέσης παλαιολιθικής, πυρήνες και απολεπίσματα, κατασκευασμένα από τους τοπικούς πυριτόλιθους.
Θέση εύφορη, με πλούσια βλάστηση και σπήλαιο που δεσπόζει στην περιοχή, με ποτάμι που θα χρησίμευε ως πηγή νερού για ανθρώπους και ζώα, θέση που είχε το πλεονέκτημα της ύπαρξης της πρώτης ύλης για την κατασκευή ανθεκτικών πέτρινων εργαλείων, τα Εφτακόνακα Μακρυκάπας θα πρέπει να προσήλκυσαν κατά καιρούς διάφορες ομάδες κυνηγών στη διάρκεια της προϊστορίας από την κάτω παλαιολιθική μέχρι και τη νεολιθική εποχή.
Δεκαπέντε μόλις χιλιόμετρα ΝΔ. των Εφτακονάκων, στην περιοχή Νέας Αρτάκης, υπάρχουν σημαντικές προϊστορικές θέσεις, με ίχνη ομάδων που έζησαν στην κάτω, μέση, άνω παλαιολιθική, στη μεσολιθική και νεολιθική εποχή. Θα πρέπει, επομένως, να αναζητηθούν ίχνη όλων αυτών των εποχών και σε άλλες θέσεις της κεντρικής και της απέναντι Στερεάς Ελλάδας.
Μελλοντικές επιφανειακές και ανασκαφικές έρευνες στο πλούσιο πυριτολιθικό κοίτασμα της Μακρυκάπας, στο ποτάμι που διασχίζει την κοιλάδα και στην περιοχή του σπηλαίου Εφτακονάκων, είναι δυνατό να δώσουν καινούργια στοιχεία στην εικόνα της ευβοϊκής απώτερης προϊστορίας.

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΑ ΤΕΧΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΥΤΩΝ ΜΕ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΙΣ ΠΥΡΙΤΟΛΙΘΩΝ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΚΑΙ ΒΟΡΕΙΑ ΕΥΒΟΙΑ.

Ανεύρεση παλαιολιθικών ιχνών βάσει γεωλογικών δεδομένων

Α’ Αρχαιολογικό Συνέδριο Βορείου Ευβοίας. ΙΑ’ ΕΠΚΑ.
Αιδηψός 3-5 Απριλίου 1998

Ένα από τα ερωτήματα που απασχολούν τους ειδικούς είναι το θέμα της απαρχής εμφάνισης ανθρώπων στον ευρωπαϊκό χώρο. Στην κεντρική Ευρώπη έχουν βρεθεί ίχνη, που δηλώνουν ανθρώπινη παρουσία τουλάχιστον μισό εκατομμύριο χρόνια πριν. Ένα άλλο σοβαρό θέμα, είναι το πρόβλημα της εξαφάνισης του Homo Sapiens Neanderthalensis (ανθρώπου του Νεάντερταλ), που αφανίστηκε πριν από 35.000 χρόνια περίπου (βλ. εικ. 1). Γνωρίζουμε ότι το δικό μας είδος, Homo Sapiens Sapiens πρωτοεμφανίστηκε στη Μέση Ανατολή, προερχόμενο από την Αφρική, πριν από 120.000 χρόνια περίπου. Άραγε ήλθαν σε επιμειξία τα δύο αυτά είδη; Βιολογικές έρευνες υπέδειξαν πρόσφατα, πως δεν έχει επέλθει συγχώνευση τουλάχιστον σε μεγάλη έκταση. Ποια ήταν η αιτία της εξαφάνισης του ανθρώπου του Νεάντερταλ; Μετεξέλιξη; Συγκρούσεις με τους δικούς μας προγόνους ή κάποια άλλη αιτία; Ένα καίριο επίσης ερώτημα, που αφορά τον τόπο μας: Ποια ήταν η συμβολή της Βαλκανικής Χερσονήσου – χώρου ιδιαίτερης γεωγραφικής σημασίας – στην διέλευση, ανάπτυξη, συγχώνευση ή εξαφάνιση ειδών ανθρώπων;
Το κρανίο του Σπηλαίου Πετραλώνων Χαλκιδικής παρουσιάζει ένα σημαντικότατο γνώρισμα: ενέχει κράμα μορφολογικών στοιχείων των ειδών Homo Erectus, Homo Sapiens Neanderthalensis και Homo Sapiens Sapiens. Η ηλικία του εκτιμάται μεταξύ 350.000 έως 400.000 χρόνων. Στην ίδια χρονική περίοδο ανήκουν ίχνη ανθρώπων που βρέθηκαν στην Ανατολική Θράκη και στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και ένα εργαλείο, που εντοπίστηκε στην Θεσσαλία. Τα κρανία των ανθρώπων που βρέθηκαν στο Απήδημα της Μάνης (Ταίναρο) εκτιμάται πως έχουν ηλικία 100.000 έως 300.000 χρόνων περίπου.
Φαίνεται επομένως πιθανό, ότι και στον χώρο της Εύβοιας έζησαν άνθρωποι στην διάρκεια εκείνων των μακρινών εποχών στις οποίες αναφερθήκαμε. Δεν αποκλείεται μάλιστα, μεταξύ των λίθινων εργαλείων που έχουν ήδη συλλεγεί από την επιφάνεια του νησιού, να περιλαμβάνονται τεχνήματα ιδιαίτερα μεγάλης ηλικίας. (Όπως είναι γνωστό, τα λίθινα εργότεχνα που ανευρίσκονται στην επιφάνεια του εδάφους χρονολογούνται, μόνον συγκριτικά, με άλλα στρωματογραφημένα).
Με βεβαιότητα, έχουν αναγνωριστεί στην Εύβοια λίθινα εργαλεία, που χρονολογούνται στην Μέση Παλαιολιθική Εποχή (ηλικίας 35.000 -120.000 χρόνων περίπου). Το στάδιο αυτό συνδέεται με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ. Τα Ευβοϊκά εργαλεία της εποχής αυτής ανήκουν, πράγματι, στον Homo Sapiens Neanderthalensis ή σε κάποια πρώιμη φάση του δικού μας είδους; Μήπως οι θέσεις δραστηριοτήτων ήταν διαμοιρασμένες;
Στην βόρεια Εύβοια είχαν ανευρεθεί το 1966 και 1967 τεχνήματα Μέσης Παλαιολιθικής στο Παλαιοχώρι Ροβιών, δύο τεχνήματα στην Αγκάλη Αγίας Άννας και δύο στο Ταμπούρι Κηρίνθου από τους Sachett και Hankey. (βλ. εικ. 2)
Ένας από τους κύριους λόγους δυσκολίας στην ανεύρεση παλαιολιθικών ιχνών στην Ελλάδα, έγκειται στο γεγονός πως νησιά και παράλια, στα οποία επί παγετωνικών περιόδων έζησαν άνθρωποι, έχουν χαθεί. Έχουν κατακλυσθεί από τα νερά, μετά την τήξη.των παγετώνων, επειδή το επίπεδο της θάλασσας ανυψώθηκε 100-200 μέτρα.
Ίχνη υπαίθριων παλαιολιθικών εγκαταστάσεων ή άλλων δραστηριοτήτων είναι εκτεθειμένα σε καταστροφές, που σχετίζονται με σύγχρονες δραστηριότητες, με φαινόμενα ιζηματογένεσης, σεισμών και διαβρώσεων εδάφους.
Ένα άλλο αίτιο δυσκολίας στην ανεύρεση παλαιολιθικών ιχνών είναι πως, γενικότερα, η Γη ήταν αραιοκατοικημένη από ανθρώπους, κατά την μακρά εκείνη περίοδο.
Ο σύγχρονος υπερπληθυσμός άραγε που μας οδηγεί; Ο Ουμπέρτο Έκο έχει πεί: «Ηλίθιοι υπήρχαν πάντα, ακόμη και στην εποχή του Νεάντερταλ. Σήμερα όμως είναι περισσότεροι από ποτέ, προφανώς λόγω της δημογραφικής έκρηξης».

Την περίοδο 1977-78 πλήθος καταλοίπων ανθρώπινης δραστηριότητας ανακαλύφθηκε σε τέσσερις θέσεις της Κεντρικής Εύβοιας: στην Νέα Αρτάκη (2 θέσεις), στα Εφτακόνακα και στα Βρυσάκια.
Επειδή είναι ιδιαίτερα δύσκολος ο εντοπισμός παλαιολιθικών τέχνεργων στην επιφάνεια του εδάφους, η μέθοδος με την οποία εντοπίστηκαν αυτές οι παλαιολιθικές θέσεις στην συγκεκριμένη περιοχή, ενδεχομένως μπορεί να χρησιμεύσει σε έρευνες για την ευρύτερη περιοχή της Εύβοιας και βεβαίως και εκτός αυτής.

Το 1977 στην περιοχή Φανερωμένης Ν. Αρτάκης, βρέθηκαν στην επιφάνεια των παραλιακών γκρίζων ασβεστολίθων, από την υπογράφουσα, χιλιάδες πέτρινα εργαλεία μικρών διαστάσεων (μήκους 0,5 – 4 cm περίπου). Τα τεχνήματα ανήκαν σε ομάδες, που είχαν καταλύσει στη θέση, στη διάρκεια της Παλαιολιθικής εποχής και κυρίως στην εποχή του χαλκού.
Παρατηρώντας τον γύρω χώρο, σε απόσταση 400 περίπου μέτρων από την παραλία, στη θέση Μαντρί, εντοπίστηκαν συγκεντρώσεις πυριτολίθων, σε μια έκταση περίπου δέκα στρεμμάτων. Διακριτικό γνώρισμα των πυριτόλιθων αυτών είναι το χαρακτηριστικό κοκκινοκάστανο χρώμα τους. Στα αποσαθρωμένα κομμάτια των πυριτολιθικών βράχων της θέσης βρέθηκαν κατάλοιπα παλαιολιθικής δραστηριότητας: χιλιάδες απολεπίσματα από την επεξεργασία της πέτρας, εργαλεία (ατελή, σπασμένα ή ακέραια), πυρήνες απόσπασης φολίδων και πέτρινα σφυριά. Μια τυπική εικόνα εργαστηρίου κατασκευής εργαλείων από το σκληρότατο αυτό πέτρωμα. (βλ. εικ. 2).
Λόγω του μορφολογικά ήπιου ανάγλυφου της περιοχής, τα τέχνεργα αυτά είχαν απομείνει στην επιφάνεια του εδάφους από τους χρόνους εκείνους ή (τα περισσότερα) είχαν εμφανιστεί με το όργωμα των θέσεων.
Ο κύριος όγκος αυτού του επιφανειακού προϊστορικού υλικού κατατάσσεται στην Μέση Παλαιολιθική (ηλικίας 35.000 – 100.000 χρόνων περίπου). Το υπόλοιπο υλικό ανήκει στην Νεότερη Παλαιολιθική (10.000 -35.000 χρόνων) στην Μεσολιθική (8.000 – 10.000 χρόνων), στην Νεολιθική και στην εποχή του χαλκού. Ορισμένα τεχνήματα πιθανώς έχουν κατασκευαστεί σε εποχή παλαιότερη των 100.000 χρόνων. Ανήκουν δηλαδή στην Πρώιμη Παλαιολιθική (βλ. εικ.2, αρ,1).
Είναι γνωστό, πως οι πυριτόλιθοι (όπως μαρτυρά το όνομά τους) περιέχουν διοξείδιο πυριτίου σε μεγάλη αναλογία, που προσδίδει σκληρότητα στο πέτρωμα – είναι από τα σκληρότερα υλικά που μπορούν να βρεθούν στη φύση (Εικ. 5). Επίσης είναι απρόσβλητοι από χημική διάβρωση. (Ο ερευνητής που επιθυμεί να διαπιστώσει εάν μια πέτρα είναι πυριτολιθική, μπορεί να δοκιμάσει την σκληρότητα της σε κομμάτι γυαλιού: Η πέτρα αυτή χαράσσει το γυαλί, όπως χαράσσει και το ατσάλι. Εξάλλου, οι πυριτόλιθοι (κοινώς τσακμακόπετρες ή στουρναρόπετρες) όταν δέχονται κτύπημα, παράγουν σπινθήρα, παρέχοντας την δυνατότητα δημιουργίας φωτιάς. Για τις ιδιότητες του αυτές, το υλικό ήταν περιζήτητο στη διάρκεια της Λίθινης εποχής.

Προς ανεύρεση άλλων παλαιολιθικών θέσεων κατασκευής εργαλείων με βάση τα γεωλογικά δεδομένα της περιοχής, αναζητήθηκαν και εξετάστηκαν κοιτάσματα πυριτολίθων στην Κεντρική Εύβοια. Αναζητήθηκαν δηλαδή πρωτογενείς πηγές πρώτης ύλης.

Οι παρατηρήσεις απέδωσαν τα εξής:

Η θέση Βολέρι, 1.200 μ. βορεινά της Φανερωμένης Ν. Αρτάκης, με μεγάλη αφθονία πυριτολίθων, αναγνωρίστηκε σαν μια από τις πλουσιότερες επιφανειακές θέσεις εργαστηρίων κατασκευής προϊστορικών εργαλείων στον κεντρικό Ελλαδικό χώρο. Η ηλικία των τεχνημάτων ανάγεται στις ίδιες περίπου εποχές με τα αντίστοιχα της Φανερωμένης. Στη θέση Εφτακόνακα Μακρυκάπας (15 χλμ. ΒΔ της Χαλκίδας) σε περιοχή σπηλαίου, που γειτνιάζει με θέση σύγχρονης εκμετάλλευσης σιδηρονικελιούχου μεταλλεύματος, εντοπίστηκαν εργαστηριακές θέσεις εκμετάλλευσης πυριτολίθων Παλαιολιθικής Εποχής. Ανάλογα ίχνη εντοπίστηκαν κατά τόπους στην κοιλάδα Μακρυκάπας.
Παρόμοια εικόνα σε μικρότερη έκταση, παρατηρήθηκε στα Βρυσάκια Πολιτικών.
Προ ολίγων ετών ο προϊστοριολόγος Δρ. Χρ. Μαντζανάς, ανακάλυψε εργαλεία Παλαιολιθικής Εποχής, στην ευρύτερη περιοχή Αρτάκης, σε τρεις θέσεις περιορισμένης εμφάνισης πυριτολίθων: στις Παλιές Φυτιές, Μπαϊράμ Αγά και Κεραμεική.

Δεν υπάρχει, ατυχώς, γεωλογικός χάρτης που να καταδείχνει εμφανίσεις πυριτολίθων στην επιφάνεια του εδάφους. Καταγράφονται, όμως, ειδικά για τον χώρο που εξετάζουμε (βλ. εικ. 4):
α) Εμφανίσεις λευκολίθων, οι οποίοι συνοδεύονται από συγκεντρώσεις πυριτολίθων, χρώματος λευκού, καστανοκίτρινοιυ, ή ώχρας (βλ. εικ. 3)
β) Σιδηρονικελιούχα κοιτάσματα, στις περιοχές των οποίων επίσης είναι πιθανότατη η παρουσία πυριτολίθων, (λόγω γενέσεως των κοιτασμάτων αυτών). Το χρώμα των πυριτολίθων αυτών είναι καστανοκόκκινο. (βλ. εικ.2)
γ) Εμφανίσεις σχιστοκερατολίθων, με χρώμα καστανό.
δ) Πυριγενή πετρώματα (λαβές), στην μάζα των οποίων είναι πιθανή ύπαρξη πυριτολίθων – 3 χιλιόμετρα περίπου, νοτίως του Μαντουδίου.
ε) Υπάρχουν πυριτόλιθοι, υπό μορφήν κονδύλων, εγκλωβισμένοι σε ασβεστολίθους της Εύβοιας, με χρώμα μαύρο ή γκρίζο (που συχνά συγχέονται με τους οψιανούς). (βλ. Πίνακα. 1). Στην Ν. Αρτάκη, στην Βορεινή πλευρά του όρμου Βολέρι, η εικόνα των θραυσμάτων και των εργαλείων από μαύρο πυριτόλιθο, αποδείχνουν την προϊστορική εκμετάλλευση των μαύρων πυριτολιθικών κονδύλων της περιοχής, κατά τη διάρκεια της προϊστορίας.
Επομένως, αυτά τα πετρώματα είχαν στη διάθεσή τους για την κατασκευή εργαλείων οι παλαιολιθικοί πληθυσμοί της Βόρειας & Κεντρικής Ευβοίας, σ’ αυτούς τους χώρους επομένως, θα πρέπει να αναζητηθούν ίχνη δραστηριότητας τους. (*).

Πιστεύουμε, πως τρεις παλαιολιθικές θέσεις από τις ήδη ανακαλυφθείσες στην Βόρεια Εύβοια, έχουν σχέση με την εκμετάλλευση των τοπικών πυριτολιθικών πετρωμάτων (Βλ. εικ.4)
Στην Αγκάλη Αγίας Άννας καθώς και στο Παλαιοχώρι Ροβιών, όπου εμφανίζονται συγκεντρώσεις πυριτολίθων μπορούμε να συμπεράνουμε πως τα παλαιολιθικά ευρήματα που βρέθηκαν (πυρήνες, φολίδες, θραύσματα) προέρχονται από επεξεργασία των τοπικών αυτών πυριτολίθων. Στην περιοχή Λίμνης – 3 χλμ ανατολικά της πόλης – υπάρχουν τρία κοιτάσματα λευκολίθων. Στην ίδια περιοχή έχουν βρεθεί επιφανειακά, σποραδικά λιγοστά πυριτολιθικά εργαλεία. Τα χρώματα τους υποδείχνουν πως συνδέονται με τους τοπικούς λευκολίθους: προέρχονται από τον Αγ. Γεώργιο, τον Αγ. Αθανάσιο και τον Αγ. Γεώργιο, παραθαλάσσια. Σκόπιμο θα είναι να εξετασθεί κατά πόσον ορισμένα από αυτά τα παλαιολιθικά τεχνήματα είχαν κατασκευασθεί από τους πυριτολίθους που συνοδεύουν τους λευκολίθους και ποια έκταση καταλαμβάνει μια ενδεχόμενη τέτοια εκμετάλλευση.
Τα λιγοστά πέτρινα ευρήματα που αναφέρονται από άλλες θέσεις της Βόρειας Εύβοιας, δεν μας επιτρέπουν (προς το παρόν) συμπεράσματα ως προς την προέλευσή τους:
Από την Κοτσικιά προέρχονται θραύσματα πράσινου πυριτόλιθου, φολίδες Μέσης Παλαιολιθικής υπόλευκου και κιτρινωπού πυριτόλιθου, καθώς και θραύσματα από κοκκινωπό πυριτόλιθο και μια αιχμή, κατά τον Αδ. Σάμψων. Από τη θέση Καστρί, κοντά στο Προκόπι, προέρχονται άφθονα θραύσματα και ένα εργαλείο χρώματος κίτρινης ώχρας. Στον όρμο Αγίου Βασιλείου Αγίας Άννας βρέθηκαν λιγοστά εργαλεία Μέσης Παλαιολιθικής και στο Ταμπούρι Κηρίνθου αναφέρεται ότι βρέθηκαν παλαιολιθικά εργαλεία από τους Sackett και Hankey. Στις περιοχές Κοκκινομηλιά και Κερασιά αναγράφεται από τον Αδ. Σαμψών ότι βρέθηκαν φολίδες και εργαλεία Παλαιολιθικής Εποχής.
Στα νότια της Δίρφης, στην ευρύτερη περιοχή Πούρνου, στην οποία εμφανίζονται λευκόλιθοι, θα πρέπει να αναζητηθούν συγκεντρώσεις πυριτολίθων. Οι πυριτόλιθοι αυτοί ενδέχεται να έχουν χρησιμοποιηθεί για κατασκευή προϊστορικών εργαλείων.
Γενικότερα, συγκεντρώσεις πυριτολίθων στην υπόλοιπη Εύβοια προσφέρονται για ανάλογη έρευνα, με στόχο τον εντοπισμό θέσεων προϊστορικών δραστηριοτήτων. Ορισμένα από αυτά τα πυριτολιθικά κοιτάσματα, είχαν χρησιμεύσει σαν εργαστήρια κατασκευής εργαλείων ή σαν περιστασιακές πηγές πρώτης ύλης.
Στην θαλάσσια περιοχή που περιβάλλει το νησί της Εύβοιας και ιδιαίτερα στην περιοχή του Ευβοϊκού κόλπου, ενδεχομένως υπάρχουν κοιτάσματα πυριτολίθων που ήταν εκμεταλλεύσιμα κατά τη διάρκεια των παγετώνων – τότε που η στάθμη της θάλασσας, όπως αναφέρθηκε, ήταν περί τα 100 έως 200 μέτρα χαμηλότερη. Ένας αριθμός από τα παλαιολιθικά τέχνεργα που βρέθηκαν στον κορμό της Εύβοιας, ίσως προέρχονται από πετρώματα που έχουν χαθεί στην θαλάσσια έκταση.
Η προοπτική ανεύρεσης νέων προϊστορικών θέσεων, με γνώμονα την εξέταση πυριτολιθικών συγκεντρώσεων, θα είναι μια μικρή συμβολή στις προσπάθειες μας να γνωρίσουμε την προέλευση μας, την συμπεριφορά μας, τον εαυτό μας.

(*) Στον γεωλογικό χάρτη, σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν καταγράφονται μικρές ποσότητες λευκολίθων και σιδηρονικελιούχων κοιτασμάτων, τα οποία, ωστόσο, συνοδεύονται από σημαντικές ποσότητες πυριτολίθων (όπως π.χ συμβαίνει στο Παλαιοχώρι Ροβιών).

Βιβλιογραφία :
 Bornemann E., «Πατριαρχία», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1988, σ.47.
 Κουρτέση – Φιλιππάκη Ι., «Το χρονολογικό πλαίσιο και η πολιτισμική ακολουθία», ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 58./1996, σ. 23.
 Μαρίνου Γ., «Επί της παρακτίου θαλάσσιας γεωλογίας του Ιονίου και του Αιγαίου πελάγους», ΙΩΚΑΕ, περίοδος Γ’ 1971, Τ.Χα., σσ. 9-16.
 Μέττος Α. – Κουτσουβέλη Α., «Παγετώδη και παριπαγετώδη φαινόμενα και οι μεταβολές της θαλάσσιας στάθμης κατά το Τεταρτογενές», ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 58, σ. 33.

 Πίτσιος Θ., «Ο Ταινάριος Άνθρωπος» ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 60, 1996, σ. 68.

 Σάμψων Αδ., «¨Παλαιολιθικές θέσεις στην Έυβοια και στις βόρειες Σποράδες», ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 60, 1996, σ. 51.
 Sachett T.H – Hankey V. Jakoosen T.W – Popham M.R., “Pre – Historic Euboea. Contributions towards a survey”, Annals of British School.
 Σαραντέα – Μίχα Ε., «Παλαιολιθικά ίχνη στην σπηλιά των Εφτακόνακων και στην κοιλάδα Μακρυκάπας Ευβοίας», ΑΑΑ, 1986.
 Σαραντέα – Μίχα Ε., «Παλαιολιθικά λατομεία – εργαστήρια κατασκευής εργαλείων», ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 60, 1996, σ. 43.
 Συμεωνίδης Ν. – Δούκας Κ., «Η εμφάνιση και η εξέλιξη του Ανθρώπου», ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 58, 6. 56.
 Wolf j. – Burian Z., «L’ Uomo de la Preistoria» Fabbri Editori 1984.

Ευχαριστώ θερμά την προϊστάμενη Εφορείας κα Αμαλία Καραπασχαλίδου για την συμπαράστασή της, τον γεωλόγο κ. Κώστα Μαγκλάρα και τον χημικό κ. Μιχάλη Χασάπη για την συμβολή τους στην εργασία αυτή.
Τα εικονιζόμενα τεχνήματα ανήκουν στην ιδιωτική συλλογή μου, με άδεια του Υπ. Πολιτισμού.

Πίνακας 1.
Χημική ανάλυση πυριτολίθων από την Νέα Αρτάκη.